Dlaczego ono takie jest? Środowiskowe i genetyczne uwarunkowania temperamentu

Pytanie jakie czynniki wpły­wają na kształtowanie się cech temperamentu ludzi – biologiczne czy środowiskowe – od zawsze nurtowało naukowców. Bardzo długo ścierały się dwa poglądy – jeden, że za temperament odpowiadają przede wszystkim czynniki biologiczne, w tym geny, drugi, że można go ukształtować wyłącznie przy pomocy czynników środowiskowych. Obecnie naukowcy nie mają wątpliwości, że temperament jest wypadkową jednego i drugiego czynnika, próbują natomiast określić jak duży jest udział każdego z nich i który odgrywa tu decydującą rolę.

Ludzie rodzą się z określonym wyposażeniem genetycznym warunkującym ich temperament, jednak ostateczne nasilenie cech temperamentu zależy także od środowiska. Mechanizm zmian temperamentu zakłada, że następują one pod wpływem stymulacji środowiska, przy czym znacząca jest tu rozbieżność między wartością stymulacyjną czynników środowiskowych a indywidualnymi, genetycznie uwarunkowanymi i utrwalonymi w trakcie ontogenezy, możliwo­ściami przetwarzania stymulacji, wyrażającymi się w istnieniu optimum stymulacji. Osoby, które posiadają genetycznie uwarunkowane większe możliwości przetwarzania stymulacji wykazują większą podatność na wpływy środowiskowe o małej wartości stymulacyjnej, osoby o mniejszych możliwościach zaś – na wpływy środowiskowe o dużej wartości stymulacyjnej.

Wyznacznikiem wartości stymulacyjnej środowiska mogą być wszelkie czynniki o charakterze geofizycznym, polityczno-historycznym i społeczno-ekonomicznym. Mogą być one opisywane na dwa sposoby. Pierwszym z nich jest ich przedstawianie w kategoriach czynników makrośrodowiskowvch i uniwersalnych, to jest dotyczących wszystkich populacji, jak i każdej z jednostek w ramach danej populacji. Drugi sposób podkreśla znaczenie czynników, które mają bardziej specyficzny charakter. Są one określane mianem czynników mikrośrodowiskowych oraz wewnątrzrodzinnych. Należą do nich zmienne wyznaczające status w rodzinie, jak przykładowo kolejność urodzenia, czynniki charakteryzujące daną rodzinę, style wychowania. Z innych czynników tej kategorii można wymienić własności stymulacyjne wykonywanego zawodu (np. związane z zagrożeniem fizycznym lub społecznym) czy stresowe wydarzenia życiowe.

Na podstawie badań psychologowie zakładają, że pięcioletni okres przebywania w danym środowisku jest wystarczająco długi, aby nie tylko w zachowaniu, ale również w niektórych cechach osobowości i temperamentu wystąpiły zmiany adaptacyjne. Kumulacja wpływu środowiska specyficznego w ciągu życia człowieka pomniejsza udział czynników genetycznych w zmienności jego zachowania.

Czy temperament jest dziedziczny?

We współczesnych badaniach udało się ocenić, że czynniki genetyczne odpowiadają średnio w 40% za różnice cech temperamentu pomiędzy ludźmi, pozostałe 60% to wpływ czynników środowiskowych. Oczywiście, w zależności od danej cechy, udział genów może być mniejszy lub większy – w przypadku niektórych cech może nawet dochodzić do 50%.

Coraz powszechniej kształtuje się więc przekonanie, że jedynie uwzględnienie obu czynników – genetycznego i środowiskowego, a przede wszystkim ich interakcji, pozwala w sposób satysfakcjonujący wyjaśnić różnice indywidualne w tym zakresie.

Ludzie rodzą się z określonym wyposażeniem genetycznym warunkującym ich temperament, jednak ostateczne nasilenie cech temperamentu zależy także od środowiska, które może mieć dla każdego osobnika o określonych predyspozycjach genetycznych bardzo różną wartość stymulacyjną. Dodatkowo można założyć, że jednostki o określonych predyspozycjach genetycznych charakteryzują się różną podatnością na wpływy środowiska o odmiennej wartości stymulacyjnej. Osoby o genetycznie uwarunkowanych większych możliwościach przetwarzania stymulacji wykazują większą podatność na wpływy środowiskowe o małej wartości stymulacyjne, natomiast osoby o mniejszych możliwościach przeważania stymulacji na wpływy środowiskowe o dużej wartości stymulacyjnej.

Na podstawie badań bliźniąt Oniszczenko stwierdza, że bliźnięta jednojajowe są do siebie podobne pod względem temperamentu, ale nie identyczne, choć mają identyczny zestaw genów. Tak więc śmiało można stwierdzić, że różnice temperamentalne między ludźmi to wynik zarówno wpływu genów, jak i środowiska, w tym indywidualnych doświadczeń każdego człowieka.

Okazuje się, że w spadku po przodkach nie dostajemy konkretnej cechy czy właściwości. Dziedziczymy natomiast predyspozycję do rozwoju jakiejś określonej cechy. A to, czy i w jaki sposób odziedziczona cecha się rozwinie, zależy w dużym stopniu od wpływu środowiska i od doświadczeń każdego człowieka.

Anna Karcz – psycholog, terapeuta pedagogiczny

Bibliografia:

Oniszczenko, W. (1997). Genetyczne podstawy temperamentu. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Oniszczenko, W. (2005). Genetyczne podstawy ludzkich zachowań. Przegląd badań w populacji polskiej. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Sękowski, T. (2000). Regulacyjna funkcja temperamentu a adaptacji pracowników niewidomych do różnych środowisk pracy. Przegląd psychologiczny. 43 (3), 339-350

Strelau, J. (1992). Współczesne badania nad temperamentem: miejsce regulacyjnej teorii temperamentu wśród innych koncepcji. W: J. Strelau, W. Ciarkowska, E. Nęcka (red.), Różnice indywidualne: możliwości i preferencje (s.13-29). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich

Zawadzki, B. (2002). Temperament – geny i środowisko. Porównania wewnątrz i międzypopulacyjne. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.